RESTAURATIE IS REDDING

detail van een ikoon die meermaals overschilderd was

20ste eeuw
in de loop der tijd
2x overschilderd 2 lagen verwijderd
een 20ste-eeuwse laag
en een laag uit
de 17de/18de eeuw begin van het herstel van
de oorspronkelijke
16de-eeuwse laag na restauratie 2006
schoonheid herwonnen


detail van een ikoon die meermaals overschilderd was
20ste eeuw in de loop der tijd 2x overschilderd	2 lagen verwijderd een 20ste-eeuwse laag en een laag uit de 17de/18de eeuw	begin van het herstel van de oorspronkelijke 16de-eeuwse laag	na restauratie 2006 schoonheid herwonnen

WAT VERDIENT HET MEEST RESPECT: HET KUNSTWERK OF DE "TAND DES TIJDS"? Inderdaad. Restaureren van kunst is een heikel onderwerp. In het algemeen en zeker bij ikonen.

De Sfinx in Egypte en zelfs een antiek Grieks beeld krijgen geen nieuwe neus als de "echte"er ooit is afgeslagen. Maar als op een portretschilderij de neus beschadigd is wordt die vakkundig gerestaureerd. Ook als het geen Rembrandt is. Waar ligt de grens? Ergens tussen "Antiek" en "Kunst". Ergens tussen respect voor de historie en respect voor het kunstwerk zoals het door de maker bedoeld en gemaakt is. Dat ligt dus voor ikonen heel gevoelig. Maar niet voor Odigia ! Voor ons staat het kunstwerk voorop. Zowel uit respect voor de maker als uit respect voor de religieuze bedoeling. Twijfelen we dan nooit? Wordt er nu en dan "her-schilderd"? Halen we de "historie" er af? We twijfelen altijd! Over de grens tussen retoucheren, restaureren en opnieuw schilderen. Bij elke ikoon, bij elk detail! Uit respect voor de historie! Want ikonen zijn – naast meer of minder geslaagd kunstwerk – ook religieus "gebruiksvoorwerp" en aan slijtage onderhevig. Anderzijds: als we – naast en wellicht boven de waarde als kunstwerk – de religieuze inhoud respecteren, dus de immateriële, geïnspireerde aanwezigheid van een hogere existentie: het Goddelijke, dan geeft dat de verplichting tot respectvolle restauratie. Geen Moeder Gods zonder armen, geen heilige zonder neus. Dus heeft de restaurateur van ikonen het nog moeilijker dan de " restaurateur van "schilderijen’. Wat is zijn/haar taak? Het zoeken naar een evenwicht tussen enerzijds: herstel van de schoonheid, rust, harmonie die eer aandoet aan de intentie van de schilder en zijn religieuze opdracht en anderzijds: waar mogelijk het respecteren van het ‘verleden’ van de ikoon.

Nu eerst maar eens een mooi voorbeeld van de redding van een ikoon HOE EEN TREURIGE JOHANNES .... .... EEN OVERTUIGENDE THOMAS WERD

In een, door een Russische handelaar aangeboden, collectie ikonen bevindt zich een laat- romantische 'medaillon'- ikoon die kennelijk stamt uit een kruisigingstriptiek. Herkomst mogelijk Oekraïne of Balkan. Een weinig interessant object, en daar is de vraagprijs dan ook naar.

Maar aan de achterzijde blijkt zich iets te bevinden dat veel interessanter is: de ikoon blijkt geschilderd op een uitgezaagd stuk van een andere ikoon.

Als de dikke koek vuil verwijderd is komt een jonge heilige tevoorschijn en tonen de vage letters TH O dat hier hoogstwaar- schijnlijk de Apostel Thomas staat.

De (ontdekte) achterzijde wordt geconserveerd. Alle blazen en breuken worden vlak gemaakt en vastgezet. Als de eerste vervuilde laklagen voorzichtig worden weggehaald wordt het vermoeden bevestigd: er zit een interessante ikoon onder!
Links en rechts resteren delen van kennelijk twee andere ikonen van apostelen. Helaas te gering om deze te herstellen.
Duidelijk is hier een apostelenrij uit een kerkikonostase gesneuveld voor een veel latere ikoon. Een van de in het houten paneel gebeeldhouwde pilaartjes en de basis van de ikoon (de rij) is weggehakt.

De beste schrijnwerker-houtrestaurateur in Nederland - die dankzij Odigia ervaring heeft opgedaan met restauratie van paneelikonen - maakt een restauratieplan in overleg met de staf en restaurateurs bij Odigia.
Thomas krijgt zijn waardigheid terug.
Het afgehakte pilaartje wordt hersteld. De ikoon krijgt weer een basis voor de pilaren en de bovenboog. De zinloze "vleugels" ter weerszijden worden verwijderd.
Besloten wordt om de ikoon - uit respect voor het verleden - niet aan te vullen aan de bovenkant.

Voordat de ikoon naar de schrijnwerker gaat worden nog enkele details van de oorspronkelijke schildering verder vrij gelegd om zeker te zijn dat de restauratie de moeite waard zal zijn.

		De beste schrijnwerker-houtrestaurateur in Nederland - die dankzij Odigia ervaring heeft opgedaan met restauratie van paneelikonen - maakt een restauratieplan in overleg met de staf en restaurateurs bij Odigia. Thomas krijgt zijn waardigheid terug. Het afgehakte pilaartje wordt hersteld. De ikoon krijgt weer een basis voor de pilaren en de bovenboog. De zinloze "vleugels" ter weerszijden worden verwijderd. Besloten wordt om de ikoon - uit respect voor het verleden - niet aan te vullen aan de bovenkant.


Hier staat de ikoon voor de deur bij de houtrestaurateur, wachtend op de wederopstanding.	De schrijnwerker heeft zijn belofte waar gemaakt.

HET RESULTAAT

Thomas is weer gevat in de bekroonde ruimte waarin hij honderden jaren voor vele gelovigen te bewonderen en te vereren was.
De restanten van de twee apostelen ter weerszijden komen aan het laatste stukje van hun roemloze einde en Thomas staat er weer alleen voor. (Net als zijn Evangelie.)

Het resultaat mag er zijn.
Bereikt dankzij nog heel wat consciëntieuze arbeid van de meesterrestaurateurs (tijdelijk geïmporteerd uit Rusland en permanent geëmigreerd uit Bulgarije) die eerst alle - tijdens de houtrestauratie beschermende - lagen vervuilde lak hebben verwijderd, de ghessolaag hersteld, de onderaan ontbrekende schildering aangebracht, het houtwerk verguld en de ikoon stap voor stap geretoucheerd.
Thomas is er blij mee. De beschouwers en de toekomstige eigenaar hopelijk ook.

De – toch wel gecompliceerde – restauratie van de Thomas werpt nog een
andere vraag op. Die naar de (land-)aard van de restaurateur.
Voor deze ikoon was dat een Bulgaar.
Want ……

IS DE IKONEN-RESTAURATEUR "UNIVERSEEL" ?

Vraag is: volstaat techniek en ervaring om ‘alle"" ikonen te kunnen restaureren?
Ons – voorzichtig – antwoord is: Nee.
Dat klinkt onaardig maar is een compliment. Een compliment voor de echte
ikonenrestaurateur. Voor wie ikonen meer zijn dan een kunstwerk.
Voor hem/haar zal de cultuur waarin hij/zij is opgegroeid van grote invloed zijn
op het ‘beeld’ dat in het verdere leven wordt meegedragen en uitgedragen.

Niet alleen bij het schilderen van ikonen zit de "stijl" – de sfeer – van het Moederland
en van de kerken waarin men is opgegroeid in het bloed van de schilder en
dus in zijn ikonen zichtbaar worden.
Ook voor het restaureren is de herkomst, landaard, religie, cultuur van de
restaurateur van belang bij het aanvoelen, herkennen en herstellen van de specifiek
landelijke, zelfs regionale, stijl van grote invloed.

Nederlandse, Duitse, Engelse niet Orthodox-christelijk opgegroeide restaurateurs
zijn dikwijls meester in schoonmaken en technisch herstellen van ikonen.
Maar - wanneer het aankomt op herstel van stijl-zuiverheid van een ikoon,
vertrouwen wij Russische ikonen aan Russische restaurateurs toe en
Griekse ikonen aan restaurateurs uit de Grieks-orthodox beïnvloede gebieden,
zoals Roemenen of Bulgaren.

Italo-Kretensische ikonen – die zo dicht bij "onze" Renaissance liggen – kunnen
heel goed naar tempera-restaurateurs met ervaring in Oud-Italiaanse kunst.

VOLGENDE VRAAG: HOE VER KAN RESTAURATIE GAAN ?

Inderdaad zijn ikonen soms zo ernstig beschadigd dat restauratie zou resulteren in
overwegend ‘herschilderen’.

Deze ikoon van de "Doop van Jezus in de Jordaan door Johannes" was niet alleen
vervuild en beschadigd maar ook deels afgekrabd tot op de levkas (krijtlaag).

In het atelier van Odigia werd dit een voorbeeld voor stadia van restauratie.

Rechtsonder wordt de begintoestand getoond.

Rechtsboven laat de eerste schoonmaak goed zien: de verflaag deels is weggekrabd.

Linksboven is een deel van de ‘gaten’ gevuld met nieuwe levkas, de ondergrond
voor de verflagen.

Linksonder wordt getoond hoe de ikoon er zou (kunnen) uitzien als die geheel
gerestaureerd werd (wordt?).
Wie die restauratie zou willen uitvoeren mag Odigia bellen of mailen.

C
Dit is een prachtige 17e eeuwse ikoon geweest van de "Pokrov". Het wonder van
de verschijning van de Moeder Gods in de Blachernenkerk in Constantinopel en in de
onderste helft de legende van Romanos de Zoete Zanger.
De Hemelstroon wordt geflankeerd door de Moeder Gods, Johannes de Doper en
Engelen. Verder een beschermengel en 5 uitverkoren naamsheiligen.

Ook hier vond Odigia dat een eventuele restauratie teveel "vernieuwing’ zou zijn.
Maar er wordt nog steeds getwijfeld.

Wie het aandurft om het te proberen mag vragen tegen welke prijs Odigia
dit plezier aan een Vriend bereid is te gunnen. Van harte overigens!

D
Deze interessante huisikoon is ten volle de moeite van een zorgvuldige restauratie
waard en vraagt dan veel vakmanschap. Het meeste zal gedaan moeten worden
onder de stereomicroscoop. Een terzake kundige restaurateur hebben we in
Nederland: een Rus !

Dit wordt een juweeltje.

E
Niet alle ikonen hoeven een meesterwerk te zijn om te kunnen bekoren.
Vaak is het juist de oprechte eenvoud of zelfs alleen de intentie die ook aan een
serie-ikoon kan worden toegedacht, die voldoende is voor een band met de ikoon
en zeker met de beschermende Naamsheiligen.

Op deze laat 19de eeuwse ikoon mag wel (moet zelfs) "her"-schilderd worden.
De Albeheerser komt dan terug aan de bovenzijde.

Daarna zoeken we een nieuw huis voor de engelen en 5 heiligen.

Wanneer u geregeld terugkomt op de Odigia-site krijgt u nog meer interessante
en verrassende restauratiewonderen te zien.

De (ontdekte) achterzijde wordt geconserveerd. Alle blazen en breuken worden vlak gemaakt en vastgezet. Als de eerste vervuilde laklagen voorzichtig worden weggehaald wordt het vermoeden bevestigd: er zit een interessante ikoon onder! Links en rechts resteren delen van kennelijk twee andere ikonen van apostelen. Helaas te gering om deze te herstellen.
Duidelijk is hier een apostelenrij uit een kerkikonostase gesneuveld voor een veel latere ikoon. Een van de in het houten paneel gebeeldhouwde pilaartjes en de basis van de ikoon (de rij) is weggehakt.